Competences for a democratic culture Περιγραφικοί δείκτες ικανοτήτων για μια δημοκρατική παιδεία (CDC)
Αξίες (Values)
Αναγνώριση της αξίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Αυτή η αξία βασίζεται στη γενική πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ως προς την αξία και την αξιοπρέπεια, έχουν εξίσου δικαίωμα στο σεβασμό και στο ίδιο σύνολο ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών και πρέπει να τυγχάνουν ανάλογης μεταχείρισης.
Αναγνώριση της αξίας της πολιτισμικής πολυμορφίας Αυτή η αξία βασίζεται στη γενική πεποίθηση ότι οι διαφορετικές πολιτισμικές συνάφειες, η πολιτισμική ποικιλότητα και πολυμορφία και η πληθώρα προοπτικών, απόψεων και πρακτικών είναι απαραίτητο να κρίνονται θετικά, να εκτιμώνται και να διαφυλάσσονται. Αναγνώριση της αξίας της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης, της ισοτιμίας, της ισότητας και του κράτους δικαίου Αυτό το σύνολο αξιών βασίζεται στη γενική πεποίθηση ότι οι κοινωνίες πρέπει να λειτουργούν και να κυβερνώνται μέσω δημοκρατικών διεργασιών που σέβονται τις αρχές της δικαιοσύνης, της ισοτιμίας, της ισότητας και του κράτους δικαίου.
Στάσεις (Attitudes)
Δεκτικότητα απέναντι στην πολιτισμική ετερότητα και στις διαφορετικές πεποιθήσεις, κοσμοθεωρίες και πρακτικές Δεκτικότητα είναι η στάση που κρατά ένα άτομο απέναντι σε ανθρώπους που θεωρούνται ότι έχουν διαφορετικές πολιτισμικές συνάφειες από τις δικές του, ή απέναντι σε πεποιθήσεις, κοσμοθεωρίες και πρακτικές που διαφέρουν από τις δικές του. Έγκειται στην ευαισθησία και την περιέργεια που επιδεικνύει κάποιος για τους άλλους και για άλλες οπτικές γωνίες για τον κόσμο, καθώς και στην προθυμία του να ανακαλύψει τους άλλους και τις εν λόγω οπτικές. Σεβασμός Ο σεβασμός έγκειται στη θετική γνώμη και εκτίμηση για ένα άτομο ή για κάτι με βάση την κρίση ότι αυτά διαθέτουν σύμφυτη σημασία, σπουδαιότητα ή αξία. Ο σεβασμός που δείχνει κάποιος προς άλλα άτομα τα οποία θεωρούνται ότι έχουν διαφορετικές πολιτισμικές συνάφειες ή διαφορετικές πεποιθήσεις, απόψεις ή πρακτικές από τις δικές του είναι ζωτικής σημασίας για τον αποτελεσματικό διαπολιτισμικό διάλογο και την κουλτούρα δημοκρατίας. Συνείδηση του πολίτη Η συνείδηση του πολίτη αναφέρεται στη στάση ενός ατόμου απέναντι στην κοινότητα ή την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει, η οποία είναι ευρύτερη από τον στενό οικογενειακό και φιλικό του κύκλο. Συνεπάγεται την αίσθηση «του ανήκειν» σε αυτή την κοινότητα, τη συναίσθηση των άλλων στην κοινότητα, την επίγνωση των συνεπειών που έχουν οι πράξεις του σε αυτούς τους ανθρώπους, την αλληλεγγύη με τα άλλα μέλη της κοινότητας και ένα αίσθημα καθήκοντος του πολίτη προς την κοινότητα. Υπευθυνότητα Υπευθυνότητα είναι η στάση ενός ατόμου απέναντι στις πράξεις του. Το υπεύθυνο άτομο στοχάζεται τις πράξεις του, είναι διατεθειμένο να ενεργεί με τον ηθικά δέοντα τρόπο, εκτελεί τις πράξεις αυτές ευσυνείδητα και καθιστά τον εαυτό του υπόλογο για την έκβαση των εν λόγω πράξεων. Αυτοαποτελεσματικότητα Αυτοαποτελεσματικότητα είναι η στάση ενός ατόμου απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Έγκειται στην πίστη που έχει ότι διαθέτει την ικανότητα να προβαίνει στις απαιτούμενες ενέργειες για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων και στη βεβαιότητα ότι μπορεί να κατανοεί διάφορα ζητήματα, να επιλέγει τις ενδεδειγμένες μεθόδους για να εκτελεί τις εργασίες του, να χειρίζεται επιτυχώς τα εμπόδια και να είναι αυτός που θα αλλάξει τα δεδομένα στον κόσμο. Ανοχή της ασάφειας Ανοχή της ασάφειας είναι η στάση απέναντι σε καταστάσεις που είναι αβέβαιες και επιδέχονται πολλές αντικρουόμενες ερμηνείες. Έγκειται στη θετική αξιολόγηση αυτών των καταστάσεων και στην εποικοδομητική αντιμετώπισή τους.
Ικανότητες - Δεξιότητες (Skills)
Αυτόνομες μαθησιακές δεξιότητες Αυτόνομες μαθησιακές δεξιότητες είναι οι δεξιότητες που είναι απαραίτητες προκειμένου κάποιος να επιδιώκει, να οργανώνει και να αξιολογεί την προσωπική του μάθηση, σύμφωνα με τις προσωπικές του ανάγκες, με αυτοκατευθυνόμενο τρόπο, χωρίς την παρότρυνση άλλων.
Δεξιότητες αναλυτικής και κριτικής σκέψης Οι δεξιότητες αναλυτικής και κριτικής σκέψης είναι οι δεξιότητες που είναι απαραίτητες για την ανάλυση, την αξιολόγηση και τη διατύπωση κρίσης, με συστηματικό και λογικό τρόπο, σχετικά με κάθε είδους υλικό (π.χ. κείμενα, επιχειρήματα, ερμηνείες, δημοσιεύσεις, περιστατικά, εμπειρίες κ.λπ.).
Δεξιότητες ακρόασης και παρατήρησης Πρόκειται για τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για την παρατήρηση και την κατανόηση των λεγόμενων κάποιου και του τρόπου με τον οποίο εκφράζεται, καθώς και για την παρατήρηση και την κατανόηση της μη λεκτικής του συμπεριφοράς.
Ενσυναίσθηση Η ενσυναίσθηση αποτελεί ένα σύνολο δεξιοτήτων που είναι αναγκαίες για την κατανόηση και την ταύτιση με τις σκέψεις, τις πεποιθήσεις και τα αισθήματα των άλλων και για την εξέταση του κόσμου από την οπτική γωνία των άλλων.
Ευελιξία και προσαρμοστικότητα Η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα είναι οι δεξιότητες που πρέπει απαραίτητα να έχει κάποιος προκειμένου να προσαρμόζει και να ελέγχει τις σκέψεις, τα αισθήματα ή τη συμπεριφορά του ώστε να ανταποκρίνεται με αποτελεσματικό και κατάλληλο τρόπο σε νέες συνθήκες και καταστάσεις.
Γλωσσικές, επικοινωνιακές και πολυγλωσσικές δεξιότητες Πρόκειται για τις δεξιότητες που πρέπει απαραίτητα να έχει κάποιος προκειμένου να επικοινωνεί αποτελεσματικά και σωστά με άτομα που ομιλούν την ίδια ή άλλη γλώσσα και να ενεργεί ως διαμεσολαβητής μεταξύ ομιλητών διαφορετικών γλωσσών.
Δεξιότητες συνεργασίας Οι δεξιότητες συνεργασίας είναι οι δεξιότητες που είναι απαραίτητες για να συμμετέχει κάποιος επιτυχώς, μαζί με άλλα άτομα, σε κοινές δραστηριότητες, έργα και εγχειρήματα και για να ενθαρρύνει τους άλλους να συνεργαστούν ούτως ώστε να μπορέσουν να επιτευχθούν οι στόχοι της ομάδας.
Δεξιότητες επίλυσης συγκρούσεων Πρόκειται για τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση, διαχείριση και επίλυση συγκρούσεων με ειρηνικό τρόπο, υποδεικνύοντας στα συγκρουόμενα μέρη τον τρόπο εξεύρεσης των βέλτιστων και αποδεκτών από όλους λύσεων.
Γνώση και κριτική κατανόηση της ατομικής υπόστασης Πρόκειται για τη γνώση και την κριτική κατανόηση των προσωπικών σκέψεων, πεποιθήσεων, αισθημάτων και κινήτρων, καθώς και των προσωπικών πολιτισμικών συναφειών και σκοπιών από τις οποίες παρατηρείται ο κόσμος
Γνώση και κριτική κατανόηση της γλώσσας και της επικοινωνίας Στις ικανότητες αυτές περιλαμβάνονται η γνώση και η κριτική κατανόηση των συμβάσεων λεκτικής και μη λεκτικής επικοινωνίας που είναι αρμόζουσες σε κοινωνικό επίπεδο και εφαρμόζονται στη γλώσσα ή στις γλώσσες που ομιλεί κάποιος, των επιδράσεων που μπορεί τα διάφορα είδη επικοινωνίας να ασκούν στους άλλους και του τρόπου με τον οποίο κάθε γλώσσα εκφράζει με μοναδικό τρόπο κοινές έννοιες σε πολιτισμικό επίπεδο.
Γνώση και κριτική κατανόηση του κόσμου Γνώση και κριτική κατανόηση της πολιτικής, του δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Γνώση και κριτική κατανόηση της κουλτούρας, των πολιτισμών, των θρησκειών Γνώση και κριτική κατανόηση της ιστορίας, των μέσων μαζικής ενημέρωσης, της οικονομίας, του περιβάλλοντος και της βιώσιμης ανάπτυξης.
Σχολείο για όλους! Πόσο σημαντικό είναι για τα παιδιά να νιώθουν ισότιμα μέσα σε μία τάξη
Η συμπεριληπτική εκπαίδευση δεν στοχεύει μονάχα στη συμπερίληψη των μαθητών με δυσκολίες, αλλά δίνει έμφαση στις ατομικές ανάγκες του κάθε μαθητή, όποιες κι αν είναι αυτές (Σιώζιου, 2008). Η έννοια της συμπερίληψης
Η συμπεριληπτική εκπαίδευση είναι η εκπαίδευση που στοχεύει στην ισότητα μεταξύ των μαθητών, στην άρση των διακρίσεων και του στιγματισμού. Στα σημερινά σχολεία υπάρχουν μαθητές που διαφέρουν ως προς την εθνικότητα, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τις ειδικές μαθησιακές ανάγκες.
Πολλές φορές, οι μαθητές αυτοί αντιμετωπίζονται διαφορετικά τόσο από τους δασκάλους όσο και από τους ίδιους τους συμμαθητές τους. Η συμπεριληπτική εκπαίδευση δεν στοχεύει μονάχα στη συμπερίληψη των μαθητών με δυσκολίες, αλλά δίνει έμφαση στις ατομικές ανάγκες του κάθε μαθητή, όποιες κι αν είναι αυτές (Σιώζιου, 2008).
Πώς μπορεί να προωθηθεί το κλίμα της συμπερίληψης στα σημερινά σχολεία;Η συμβολή των εκπαιδευτικών, των μαθητών και της κοινωνίας στη λήψη αποφάσεων είναι μεγίστης σημασίας για την προαγωγή ενός συμπεριληπτικού κλίματος. Η εκπαιδευτική ηγεσία (δάσκαλοι και διευθυντές) μπορεί να προβεί σε αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος με σκοπό να προαχθεί η ισότητα μεταξύ όλων των μαθητών. Οι μαθητές, με τη σειρά τους, με την ενεργή συμμετοχή τους μπορούν να επιφέρουν διάφορες αλλαγές, θετικές για αυτούς. Η κοινωνία, με τη σταδιακή αλλαγή της γενικότερης νοοτροπίας που επικρατεί σε σχέση με τη διαφορετικότητα, μπορεί να οδηγήσει σε ριζοσπαστικές αλλαγές.
Συγκεκριμένα, οι εκπαιδευτικοί μπορούν να συνεργάζονται μεταξύ τους, αλλά και με τον διευθυντή του σχολείου και τους μαθητές, ώστε να συζητούν για τις διάφορες αλλαγές που θα οδηγήσουν στην ευνοϊκότερη αντιμετώπιση των μαθητών με διαφορές. Για παράδειγμα:
H διαμόρφωση ενός αναλυτικού σχολικού προγράμματος που θα διευκολύνει τους μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες
Η συνεργασία των εκπαιδευτικών με τον δάσκαλο παράλληλης στήριξης των μαθητών που αντιμετωπίζουν δυσκολίες (Χρυσικού, 2017). Αυτό θα έχει σκοπό την καλύτερη κατανόηση των παιδιών αυτών και των δυσκολιών τους, από τη μεριά του δασκάλου της τάξης.
Η συνεργασία των εκπαιδευτικών με τους μαθητές, ώστε να διασφαλίζεται η καλή σχέση μεταξύ συμμαθητών, το ομαδικό πνεύμα και ο σεβασμός στις διαφορετικές απόψεις, που θα προάγει το συμπεριληπτικό κλίμα μέσα στην τάξη (Χόχωλης, 2016).
Η συμβολή των μαθητών είναι εξίσου σημαντική στη δημιουργία ενός «σχολείου για όλους». Οι μαθητές, όπως και ο εκπαιδευτικός της τάξης, είναι υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση ενός θετικού κλίματος μέσα στην τάξη. Οι τρόποι με τους οποίους μπορούν να το πετύχουν είναι οι εξής:
Η δημιουργία ενός κλίματος συνεργασίας μεταξύ των μαθητών είναι ιδιαίτερα σημαντική. Οι μαθητές συνεργαζόμενοι μεταξύ τους για τις διάφορες εργασίες δημιουργούν έναν ξεχωριστό κώδικα επικοινωνίας. Με αυτό τον τρόπο προάγεται ένα κλίμα ισότητας και δεν περιθωριοποιείται κανείς κρινόμενος ως διαφορετικός (Jorgensen et al., 2012).
Oι φωνές των μαθητών μπορούν να προάγουν ένα κλίμα συμπεριληπτικής εκπαίδευσης. Οι μαθητές με τη διατύπωση απόψεων μέσα στην τάξη ευνοούν την ενεργητική συμμετοχή και παρακινούν και τους υπόλοιπους συμμαθητές τους στο να πράξουν το ίδιο. Ακόμα και οι μαθητές που αντιμετωπίζουν δυσκολίες ή διαφέρουν, παρακινούνται να εμπλακούν ενεργά κι αυτό βοηθά τους εκπαιδευτικούς στο να τους γνωρίσουν καλύτερα και ενισχύεται η αυτοεκτίμησή τους. Επιπλέον, η διατύπωση των απόψεων από τη μεριά των μαθητών μπορεί να οδηγήσει και σε αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος (Αγγελίδης, 2013).
Tέλος, η συμβολή της κοινότητας είναι εξίσου σημαντική στη δημιουργία ενός συμπεριληπτικού κλίματος στα σχολεία. Μολονότι η κοινότητα είμαστε εμείς, οφείλουμε να προετοιμάσουμε το έδαφος ώστε να γίνει αποδεκτή η έννοια της συμπερίληψης, όχι μόνο στα σχολεία αλλά και στην καθημερινή μας ζωή.Η ρατσιστική αντιμετώπιση απέναντι σε όσους αντιμετωπίζουν δυσκολίες οφείλει να εξαλειφθεί. Αυτό είναι κάτι που διδάσκεται από τους γονείς προς τα παιδιά τους, αλλά και μέσα στα σχολεία με σκοπό την άρση της περιθωριοποίησης και του στιγματισμού.
Η δημιουργία προγραμμάτων πρόληψης και ενημέρωσης είναι μεγίστης σημασίας, διότι μας μαθαίνει πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε τη διαφορετικότητα στην καθημερινή μας ζωή και μας ευαισθητοποιούν σχετικά με αυτά τα ζητήματα (Παπαπέτρου και συν., 2013).Η κοινωνία είναι υπεύθυνη, μέσω των πρακτικών που υιοθετεί, ώστε το σχολείο να μην εστιάζει στον ανταγωνισμό, αλλά στην κοινωνική αποδοχή των μαθητών (Παπαστεργίου, 2017).
Jorgensen, C., Sheehan, M., Schuh, M., & Sonnenmeier, R. (2012). Essential Best Practices in Inclusive Schools. Uni of New Hampshire: National Center on Inclusive Education Institute on Disability.
Παπαπέτρου, Σ., Μπαλκίζας, Ν., Μπελεγράτη, Χ., & Υφαντή, Ε. (2013). Συμπεριληπτική Εκπαίδευση: Συγκριτική μελέτη για τις στάσεις των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα και Ολλανδία σε σχέση με τη νομοθεσία και τις εκπαιδευτικές δομές της συμπεριληπτικής εκπαίδευσης. (παρουσίαση συνεδρίου, Εθνικό Καποδιστρικό Παν/μιο Αθηνών).
Παπαστεργίου, Σ. (2017). Οι απόψεις των εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ειδικής και γενικής αγωγής για τη συμπερίληψη των μαθητών με πολλαπλές αναπηρίες στο γενικό σχολείο. (Διπλωματική εργασία, Παν/μιο Μακεδονίας).
Σιώζιου, Α. (2008). Συμπεριληπτική Εκπαίδευση: Ειδικές Κατηγορίες Υποψηφίων Στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση στην Ελλάδα (Μεταπτυχιακή εργασία). Πανεπιστήμιο Πατρών.
Xόχωλη, Γ. (2016). Η ενεργή συμμετοχή των παιδιών στην εκπαιδευτική διαδικασία. (μεταπτυχιακή εργασία, Παν/μιο Λευκωσίας).
Xρυσικού, Α. (2017). Συμπεριληπτική εκπαίδευση και σχολική ηγεσία (άρθρο από Εκπαιδευτικό Ιστολόγιο, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Εκπαιδευτικής Πολιτικής).
Η Συμπεριληπτική κουλτούρα και οι προϋποθέσεις εφαρμογής της
Η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη εποχή, οι ταχύτατες εξελίξεις που αυτή σηματοδοτεί, η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος καθώς και η αυξανόμενη ανομοιογένεια των κοινωνιών δεν δύνανται να αφήσουν ανεπηρέαστη την εκπαιδευτική πραγματικότητα. Κύριο γνώρισμα των σημερινών σχολικών μονάδων αποτελεί η πολυεπίπεδη ετερότητα του μαθητικού πληθυσμού. Για πολλές χώρες μείζον ζήτημα θεωρείται το θεμελιώδες δικαίωμα όλων των ατόμων για πρόσβαση στην εκπαίδευση. Όλα τα παραπάνω έχουν εγείρει έντονο διεπιστημονικό και κοινωνικό ενδιαφέρον για τα χαρακτηριστικά και τον προσανατολισμό που πρέπει να προσδοθούν στα εκπαιδευτικά συστήματα. Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια μεταστροφή όλο και περισσότερων εκπαιδευτικών συστημάτων και οργανισμών προς την υιοθέτηση της Συμπερίληψης. Σε αυτό έχουν συμβάλλει η Διακήρυξη της Salamanca από την UNESCO, όπως και οι Διακηρύξεις και οι εκθέσεις των Ηνωμένων Εθνών.
Η Συμπεριληπτική Εκπαίδευση πρόκειται ουσιαστικά για ένα εναλλακτικό πλαίσιο, ένα ολικό μεταρρυθμιστικό σχέδιο που αφορά το σύνολο των εκπαιδευτικών συστημάτων, των διαδικασιών τους και των συμμετεχόντων σε αυτά. Η κριτική της Συμπερίληψης εδράζεται σε τρεις πτυχές: i) συσχετίζεται με την υπερνίκηση όποιων εμποδίων παρακωλύουν την εκπαίδευση των παιδιών ii) προκρίνει την παροχή ισότιμων ευκαιριών σε όλους τους μαθητές ανεξαιρέτως, ώστε να συμμετέχουν και να επιτύχουν εντός των σχολικών μονάδων τους και iii) απορρίπτει οποιασδήποτε μορφής βίας, αποκλεισμού ή περιθωριοποίησης οποιουδήποτε, λόγω κάποιου προσωπικού, κοινωνικού, εθνικού, οικονομικού και πολιτιστικού χαρακτηριστικού ή ιδιότητας του. Επίσης, πρόκειται για μία συνεχή διαδικασία που επεκτείνεται από τα όρια του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων που άπτονται της κοινωνίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της δημοκρατίας, του ρατσισμού και της εκπαιδευτικής πολιτικής.
Η Συμπερίληψη δεν εμμένει μόνο στην κριτική αναχρονιστικών αντιλήψεων ή αναποτελεσματικών πρακτικών. Ως μια πολύπλοκη έννοια και μια ολοκληρωμένη φιλοσοφία “καταθέτει” τις δικές τις στρατηγικές, μεθόδους και προτάσεις που αφορούν την κουλτούρα, τις πολιτικές και τις πρακτικές των εκπαιδευτικών οργανισμών. Αυτές οι τρεις διαστάσεις αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους. Η κουλτούρα αποτελεί τη βάση που χρειάζεται πρώτα να διαμορφωθεί, ώστε να μετασχηματίσει τις πολιτικές και να επηρεάσει τις πρακτικές που εφαρμόζονται. Η Συμπεριληπτική κουλτούρα είναι δύσκολο να οριστεί ή να αποδοθεί μονομερώς. Ουσιαστικά θεωρείται ένα βαθύ σύστημα κοινών αξιών, στάσεων, πεποιθήσεων και αντιλήψεων που καθορίζουν τη συμπεριφορά και τις αποφάσεις των μελών ενός οργανισμού και επηρεάζουν τη δράση τους. Με άλλα λόγια, αποτελεί τον κυρίαρχο πολιτισμό ενός οργανισμού ή το αποτύπωμα της καθημερινής ζωής μιας σχολικής μονάδας.
H συμπεριληπτική κουλτούρα χωρίζεται σε δύο θεμελιώδεις άξονες: i) στη δημιουργία μιας κοινότητας και ii) στην καθιέρωση κοινών αξιών για όλα τα μέλη. Όσον αφορά τη πρώτη παράμετρο εκείνη στηρίζεται στις έννοιες ασφάλεια-αποδοχή-συνεργασία. Ειδικότερα, κάθε άτομο είναι ευπρόσδεκτο, όλοι οι μαθητές αλλά και το προσωπικό συνεργάζονται μεταξύ τους, το σχολείο αποτελεί πρότυπο δημοκρατικής δομής και διαχείρισης, κυριαρχούν ο σεβασμός, η εκτίμηση, η αλληλεγγύη και ο οργανισμός είναι ανοικτός προς την τοπική κοινωνία, ενώ παράλληλα διασυνδέεται με άλλα σχολεία, ανθρώπους καθώς και με τα γεγονότα της καθημερινής ζωής. Ως προς το δεύτερο άξονα το σχολείο αναπτύσσει κοινές αξίες, σέβεται τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, προωθεί την ειρηνική επίλυση διαφορών, αντιμετωπίζει κάθε μορφή διάκρισης, διατηρεί υψηλές προσδοκίες για όλα τα μέλη και συμβάλλει στην αυτοπεποίθηση, την υγεία, την επιτυχία και την ανεξαρτησία του καθενός.
Βασική προϋπόθεση για την επιτυχή εφαρμογή μιας Συμπεριληπτικής κουλτούρας είναι οι εκπαιδευτικοί, λόγω του κεντρικού ρόλου που διαδραματίζουν στην μαθησιακή διαδικασία. Ο όποιος σχεδιασμός για την επαγγελματική ανάπτυξη ή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών καθίσταται ανάγκη να γίνεται με γνώμονα τις υπάρχουσες πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών καθώς και λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο που μεγάλωσαν, εκπαιδεύτηκαν ή ασκούν τα καθήκοντά τους. Στόχοι πρέπει να είναι αφενός η εξάλειψη του φόβου, της άγνοιας ή των αρνητικών στάσεων για το νέο και το διαφορετικό και αφετέρου η σφαιρική υποστήριξη τους, η βελτίωση των μεθόδων που ακολουθούν όπως και η διαμόρφωση μιας σύγχρονης και ολοκληρωμένης επαγγελματικής ταυτότητας. Αναμφισβήτητα ένας ακόμη κρίσιμος παράγοντας θεωρείται η εκπαιδευτική ηγεσία των εκπαιδευτικών οργανισμών και των σχολικών μονάδων. Μια επιτυχημένη ηγεσία μπορεί να προωθήσει τη Συμπεριληπτική κουλτούρα. Αναλυτικότερα, μια προικισμένη ηγεσία οφείλει να συγκεντρώνει μια σειρά από δεξιότητες, γνώσεις, ικανότητες και πεποιθήσεις. Μερικά από αυτά είναι η εναρμόνιση με δημοκρατικά μοντέλα διοίκησης, η ενίσχυση του αισθήματος της ισότητας, του σεβασμού και της δικαιοσύνης στα μέλη όπως και της δέσμευσής τους στο όραμα που έχει καθοριστεί. Επιπρόσθετα, η ακρόαση των απόψεων όλων των συμμετεχόντων, η ενεργή εμπλοκή τους, η καλλιέργεια της εξωστρέφειας στους οργανισμούς, η δημιουργία δικτύων επικοινωνίας, η ανάπτυξη συνεργατικών στρατηγικών και η κατανόηση του τοπικού συγκείμενου (Νίκος Παναγιώτου)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγελίδης, Π. (2011). Παιδαγωγικές της Συμπερίληψης. Αθήνα: εκδόσειςΔιάδραση. Booth, T. and Ainscow, M. (2011) Index for inclusion: Developinglearning and participation in schools (3rd ed). Bristol: Centre for Studies on InclusiveEducation (CSIE).